Vertrouwen schept toekomst

Meneer De Haan, hoe zou u de toekomst definiëren? Wordt deze bepaald door gebeurtenissen uit het verleden, of door een periode van open mogelijkheden?
Het is altijd allebei. Wij zijn in feite al in de toekomst beland met alles wat wij in het verleden hebben gerealiseerd en wat wij nu doen, omdat de gevolgen van het optreden in de toekomst effectief worden. Aan de andere kant is niets zo vastgelegd dat je niet met projecties kunt werken en zelf nieuwe ideeën kunt aandragen. Anders zou je moeten zeggen dat er prognoses zijn die ons in staat stellen te zien hoe de toekomst eruit zal zien. Dan kunnen we achterover leunen en denken: Ik hoef niet actief te worden, want wat de toekomst brengt, zal toch gebeuren – het staat vast. Maar dat is niet zo.

Zijn toekomstgerichte onderzoekers zoals u in zulke onzekere tijden als nu bijzonder gevraagd?
We zien het op deze manier. Er is een duidelijke belangstelling voor antwoorden die niet gericht zijn op het omgaan met pandemieën op de korte termijn. Veel meer dan een paar jaar geleden is het onze taak om in de dynamiek van maatschappelijke veranderingen en de hoge mate van innovatie die we nu meemaken, nieuwe of gewijzigde handelingsopties aan te geven. Daarbij proberen we altijd op een participatieve manier ideeën voor de toekomst te genereren en deze opties weer in een bredere context te plaatsen.

U analyseert maatschappelijke veranderingsprocessen. Hoe gebeurt dit?
Toekomstgericht onderzoek werkt niet in de eerste plaats met prognoses, zoals wel het geval is bij het verzamelen van statistische waarschijnlijkheden. We werken met wat je in de alledaagse betekenis waarschijnlijkheden noemt: waarschijnlijke ontwikkelingen die sterk zijn gebaseerd op plausibiliteit. We proberen goede redenen te vinden voor bepaalde ontwikkelingen die zich zouden kunnen voordoen. We kijken dus ook naar wat in het Frans de "longue durée" wordt genoemd: ontwikkelingen die al lange tijd gaande zijn. Ook daaruit kan veel worden afgeleid.

Geef een voorbeeld ter illustratie.
Bijvoorbeeld het hele proces van individualisering, het belang om zichzelf te kunnen articuleren als een individu, of zelfs om een manier van leven na te streven die ons sinds de voorlaatste eeuw heeft begeleid. Een voorbeeld hiervan is de constellatie van het samenleven: 140 jaar geleden waren mensen gedwongen aan huwelijken gebonden. Vandaag de dag spreken we eerder van levensfasepartners en dergelijke. Ook bestaat de verplichting tot genderbipolariteit niet langer. Dit alles is veranderd en kan heel duidelijk beschreven worden in het kader van individualisatieprocessen. Er zijn achterliggende belangen die een lange aanloopperiode hebben gehad tot deze verandering heeft plaatsgevonden.

Hoe veranderen samenlevingen wereldwijd momenteel? En wat is de drijvende kracht achter deze verandering?
Deze individualiseringsbelangen zijn wereldwijd te herkennen, zelfs in landen die sterk collectief georiënteerd zijn, zoals China. Bovendien is esthetisering, dat wil zeggen het vormen van de zelfexpressie, een universele trend. We werken met dingen en gebeurtenissen met een zeer persoonlijke betekenis. Een object, bijvoorbeeld de auto van een bepaald merk, is niet langer slechts een statussymbool. Nee, het gaat meer om de noodzaak van dit object, omdat men zelf dit object betekenis voor zichzelf geeft. Het maakt niet uit wat het product kost, maar welke waarde het voor mij heeft.

Is de toekomst een denkrichting, een attitude?
Ja, zeker. Het begrip attitude is een nieuw ontdekt begrip dat de eigen normen, waarden, gevoelens en andere persoonlijke instellingen samenvat. Attitudes geven ook verwachtingen ten aanzien van de toekomst in een samenleving aan. Vooral in het jongere segment zien we ook groepen die nieuwe levensstijlen ontwikkelen, die sterk afhankelijk zijn van een digitale wereld en die deze in feite zien als het middelpunt van hun leven.

Hoe slagen samenlevingen erin om de toekomst duurzaam vorm te geven en innovaties te bewerkstelligen?
Nog maar een paar jaar geleden zou ik hebben gezegd dat een hoge mate van individuele vrijheid en liberaliteit daarvoor een voorwaarde is. Of ook het bevorderen van individuele creativiteit. Ondertussen ben ik er niet meer zo zeker van. Je kunt niet langer zeggen dat je jouw mate van vrijheid nodig hebt om in het kader van het innovatievermogen iets zelf te kunnen ontwikkelen en vormgeven. De zogenaamde 21e-eeuwse vaardigheden, zoals het bevorderen van creativiteit of het vermogen om kritiek te uiten, worden bijna altijd ingegeven door initiatieven gebaseerd op nieuwe maatschappelijke groeperingen. Het zijn dus samenwerkingssystemen, gezamenlijke ontwikkeling en minder individuele activiteiten die bijdragen aan innovatie. Met andere woorden, de creatieve intelligentie van een heterogeen team is hoger dan die van individuele leden.

Veranderen samenlevingen nogal moeizaam?
Wat de attitude betreft, zijn de ontwikkelingen allemaal traag. Je kunt dit goed volgen door een andere levensstijl aan te nemen. Veel van deze verschillende levensstijlen die het traditionele denken in gelaagde modellen hebben vervangen, tonen aan dat dergelijke veranderingen niet erg snel plaatsvinden.

Zijn er factoren die de ontwikkelingen versnellen?
Natuurlijk zijn er ook zeer sterke drijfveren voor verandering. Bijvoorbeeld verstoringen wanneer nieuwe technologieën een zeer hoge dynamiek ervaren. Ik denk aan wearables wanneer onze kleding met de kleding van anderen communiceert. Of een uitbreiding van onze zintuigen, waar wij op bijeenkomsten kennis maken met informatie over anderen. Daar ontwikkelt zich iets volledig nieuws. De vraag is daarbij niet of dat vanuit een hoger gezichtspunt zinvol lijkt of niet. Wat belangrijk is, is dat deze innovaties weerklank vinden. Idealiter zeggen de potentiële gebruikers van innovatie dan: "Fantastisch! Ik wist niet dat ik dat absoluut nodig had."

U zei ooit eens dat mensen na een crisis als een pandemie relatief snel terugkeren naar hun oude gedragspatronen.
Ik zie dat inderdaad zo. Habitualiseringen, dus onze gewoonten, zijn uiterst stabiel. Dit is de ervaring van iedereen die probeert te veranderen. Elk jaar wordt oudejaarsavond tegen zichzelf gezegd, in het nieuwe jaar doe ik meer aan sport. Maar wie kan daar hoe lang aan vasthouden? Of mensen die verondersteld worden hun dieet te veranderen: de meeste mensen houden dat niet vol. Je keert terug naar de manier waarop je jezelf altijd hebt bewogen of gevoed. Dit zijn zeer sterke vormen van habitualisering, waaraan we zeer gewend zijn geraakt.

De angst voor veranderingsprocessen is te groot om langdurig gewoonten te doorbreken?
Vooral in Duitsland zijn de angsten groter dan in veel andere landen. Hier wordt gezegd dat als we niet weten wat de gevolgen zijn van wat we zien in en kennen van het nieuwe, we het moeten laten. Er zijn andere culturen die anders denken. In Brazilië, Groot-Brittannië of zelfs Vietnam bijvoorbeeld is de attitude: als we niet weten wat de gevolgen zijn, kunnen we het tenminste eerst eens proberen.

Dus een toekomstbeeld hangt dus altijd van meer af dan alleen van de eigen inschatting?
Precies. Het spectrum van hoe mensen naar de toekomst kijken, is breed. Zogenaamde liefhebbers van het leven staan open voor innovaties. Zij beoordelen de toekomst op basis van wat voor hen aantrekkelijk is. Deze groep richt zich vooral op de vrije tijd, is zeer dynamisch en is altijd op zoek naar nieuwe gebeurtenissen en nieuwe objecten om zich mee te omringen. Daar tegenover staat een conservatieve groep. Maar nog belangrijker dan deze indelingen zijn ondertussen kleine samenwerkingssystemen van mensen die zich verenigen op sociale media. Weliswaar zijn er ook binnen deze groepen opiniemakers. Maar doorslaggevend is dat men in zulke groepen het gevoel heeft er niet alleen, maar gezamenlijk voor te staan.

Veranderingen worden dus in de persoonlijke peergroup bepaald?
Dit speelt inderdaad een zeer belangrijke rol. Een zeer belangrijk onderwerp, ook voor onze analyses op het gebied van toekomstonderzoek, is vertrouwen. Als je je bezighoudt met toekomstvragen, vraag je je altijd af: hoe krijgen mensen vertrouwen in hetgeen wat daar wordt verwoord? Ik ben lid van de Duitse Academie voor Wetenschappen en Techniek. Daar krijg ik als sociaal wetenschapper vaak de volgende vraag: hoe zorgen we ervoor dat de nieuwe technologieën worden geaccepteerd? Ik zeg dan: men moet eerst kijken of men überhaupt weerklank vindt. En wel een weerklank die is gebaseerd op vertrouwen in hetgeen wat men aan innovaties heeft ontwikkeld.

Dus de acceptatie van de toekomst is gebaseerd op vertrouwen?
Naar mijn mening wel, ja. Want wat is de referentiemaat voor de toekomst? Er is geen werkelijkheid die we kunnen beschouwen. En in een dynamische samenleving kunnen we met de ervaringen die we in het verleden hebben opgedaan onze verwachtingen van de toekomst ook niet zomaar realiseren. De toekomst bestaat in principe uit projecties. En als die dan aan anderen worden gepresenteerd, moet er bij diegenen vertrouwen worden gewekt – anders worden die projecties niet geloofd, laat staan dat ze realiteit worden. Dat geldt overigens ook voor bedrijven. Ze moeten vertrouwen wekken in de ideeën die ze ontwikkelen.